Văn Hóa  Óc Eo,

                 một trong 3 nguồn phát sinh  Văn hóa Việt

 

Vài nét về nền văn hóa Óc Eo

Nền văn hóa Óc Eo là một nền văn hóa cổ, trên châu thổ sông Cửu Long từ thế kỷ thứ I đến thế kỷ thứ VII sau công nguyên,  được khám phá   dựa vào những di vật đầu tiên  mà  Louis Malleret  khai quật  được tại g̣ Óc Eo (xă Vọng Khê, huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang) năm 1944, và dựa vào những di vật sưu tập được ở nhiều nơi trong lưu vực sông Tiền, sông Hậu của các nhà khảo cổ.  Quả thật, căn cứ vào đặc điểm cuả hiện vật, cuả nghệ thuật điêu khắc, căn cứ vào tài liệu cổ văn tự trên các tấm bia đá, căn cứ vào sử liệu ghi chép về quốc gia cổ Phù Nam và nhất là vào kết quả các mẫu niên đại C14 của các di tích khảo cổ, các nhà khảo cổ  đă định niên đại cho nền văn hóa Óc Eo từ thế kỷ thứ I đến thế kỷ th ứ VII. Giai đoạn “hậu Oc Eo” từ thế kỷ VIII đến khoảng thế kỷ X – XII.

  I-  Tên của nền văn hóa Óc Eo

 Óc Eo là tên gọi do nhà khảo cổ học người Pháp Louis Malleret đề nghị đặt cho một địa điểm   thuộc  huyện Thoại Sơn,  nằm ở phía nam tỉnh An Giang thuộc đồng bằng sông Cửu Long.

Khu vực di chỉ Óc Eo huyện Thoại Sơn thuộc vùng núi Sập - Ba Thê,  tỉnh An Giang là khu vực được xem là “Thành Cổ  Óc Eo” có diện tích  rộng tới 450 ha. Thành Cổ  Óc Eo là một đô thị mang đặc điểm cuả một thành phố ven biển với tiền cảng Tà Keo (Cạnh Đền) cách đấy 15km.   Thành cổ Óc Eo là một thương cảng thời trung cổ bị ch́m dưới đất, được phát hiện khi nhân dân đào kênh xáng Ba Thê. 

 Đây là một địa danh gắn liền với vết tích vật chất của vương quốc Phù Nam, một quốc gia hùng mạnh ở vùng Đông Nam Á cách nay khoảng hai ngh́n năm,  trong một thời kỳ phát triển rực rỡ của vùng đất An Giang ngày xưa nói riêng và Đồng bằng sông Cửu Long nói chung. Nơi này có thể đă từng tồn tại một hải cảng sầm uất của vương quốc Phù Nam từ thế kỷ thứ 1 đến thế kỷ thứ 7.

Cuộc khai quật khảo cổ ở cánh đồng Óc Eo (An Giang) của nhà khảo cổ học người Pháp Louis Malleret đă củng cố niềm tin về sự tồn tại của vương quốc Phù Nam giàu có . L.Malleret đă công bố kết qủa khám phá và nghiên cứu của ḿnh trong bộ sách có nhan đề “Khảo cổ học ở đồng bằng sông Cửu Long”( L ‘Archeologie du delta du Mekong) lần lượt xuất bản từ 1959- 1964. Công tŕnh này được coi là thành tựu Khảo cổ học chủ yếu về Văn hóa Óc Eo cho đến trước năm 1975

  
   

  II-   Khu vực nền văn hóa Óc Eo  

 

Tên gọi Óc Eo ban đầu dùng để chỉ cấu trúc h́nh chữ nhật trong khu vực nhưng sau đó Malleret dùng để chỉ toàn bộ khu vực.   Theo L.Malleret, nền văn hóa Óc Eo  có phạm vi phân bố chủ yếu ở vùng trũng miền Tây sông Hậu gồm điạ bàn các tỉnh An Giang, Kiên Giang, Đồng Tháp, Cần Thơ, Bạc Liêu… và một phần đất Đông Nam Campuchia .

Văn hóa Óc Eo là sản phẩm vật chất của Vương quốc Phù Nam. (tên gọi theo cách phát âm FOUNAN của người Trung Hoa). Từ FOUNAN xuất phát từ ngôn ngữ Khmer cổ BNAM, ngày nay là PHNOM có nghĩa là núi hoặc đồi. Vương tước của Phù Nam là Sailaraja có nghĩa là "Vua núi".

Phù Nam là quốc gia cổ đại.   Phù Nam là vùng hạ lưu châu thổ sông Cửu Long, về phía Đông kiểm soát cả vùng đất phía Nam Trung bộ (Việt Nam), về phía Tây kiểm soát thung lũng sông Mê Nam (Thái Lan), về phía Nam kiểm soát phía Bắc bán đảo Malaysia. Bán đảo Malaysia cũng là một trong những trung tâm quan trọng cuả Vương quốc cổ Phù Nam, tương tự trung tâm Óc Eo-Ba Thê-Cạnh Đền ở đồng bằng sông Cưủ Long.

Theo truyền thuyết, vị Vua đầu tiên của Phù Nam là Hỗn Điền (Kaundynia), một chiến sĩ quư tộc từ phương xa, đă chiến thắng thủ lĩnh các bộ tộc bản địa là nữ chúa Liễu Điệp (Lieou-ye), cưới nàng làm vợ, khai sáng một vương triều rực rỡ gồm 13 đời vua ngự trị trên vùng đất này. 

 

III-   Dân Cư  Văn Hóa Óc Eo  

 

Chủ nhân nền văn hóa Óc Eo - Phù Nam là người bản địa thuộc chủng Indonesien. Tiền, vàng, trang sức… thuộc văn hóa Óc Eo cho thấy cư dân của nền văn hóa này rất giàu có.  Cư dân có Tôn Giáo tín ngưỡng phát triển và Cư dân sinh sống bằng nghề  buôn bán đường biển.

 

     IV-  Kỹ thuật

 

 Tại  nhiều nơi nhất là tại  G̣ Thành thuộc ấp Tân Thành, xă Tân Thuận B́nh, huyện Chợ Gạo,   Louis Malleret phát hiện 3 loại di chỉ gồm di chỉ kiến trúc, di chỉ mộ táng và di chỉ cư trú với trên 270 hiện vật, trong đó có 196 hiện vật bằng vàng,  22 hiện vật bằng đá (có 2 pho tượng Thần Visnu  và Nam Thần), 47 hiện vật bằng đất nung,  ông  phát hiện được 12 mộ táng có huyệt h́nh gần như vuông, chôn trong một g̣ đất đắp được xử lư rất phức tạp. Qua phân tích, di chỉ G̣ Thành có niên đại từ thế kỷ thứ IV đến thế kỷ thứ VIII.  

Rồi  qua những lần khai quật các di chỉ khảo cổ học Óc Eo  ở g̣  Ô Chùa vùng Đồng Tháp Mười, ở Giồng Cá Vồ thuộc xă Long Ḥa, huyện Cần Giờ, TP Hồ Chí Minh và ở Giồng Lớn thuộc xă đảo Long Sơn, Vũng Tàu, các nhà khảo cổ học đă khai quật được nhiều loại di vật, đồ trang sức bằng vàng, thủy tinh, mă năo, hồng ngọc, các công cụ sắt, nồi rót kim loại, đồ gốm, đồ đá...     Những phát hiện nêu trên   giúp chúng ta  nhận định về  kỹ thuật của cư dân văn hóa Óc Eo như sau :

  
 

 

 1/-    Nấu thủy tinh

   Việc khai quật hàng loạt di chỉ từ Đồng Nai tới Kiên Giang mang về hàng vạn hiện vật đá, mă năo, thạch anh, thủy tinh….được chế tác thành ṿng, nhẫn, bông tai, dây chuyền, hạt chuỗi, dùng làm đồ trang sức với nhiều màu sắc, kích cỡ, kiểu dáng khác nhau.

“Thủy tinh là chất liệu người Óc Eo đă tự chế tác được. Hiện vật trang sức thủy tinh Óc Eo trong đó có nhẫn và các hạt chuỗi luôn được đánh giá cao về thẩm mỹ, kể cả đến bây giờ”.

 

  2/-     Đồ  gốm:

Đồ gốm có mặt trong hầu hết các di tích khảo cổ là loại h́nh hiện vật thể hiện truyền thống bản địa nhất.   Các hiện vật gốm là đồ gia dụng ,vật liệu xây dựng và đồ trang trí kiến trúc:

 

  a/  Đồ gia dụng

 

Đồ gia dụng gồm: b́nh, hũ, nồi, nắp, bát, cốc, chai… và cả bếp ḷ.

B́nh gốm th́  có nhiều loại, loại nào cũng có ṿi..

Bếp ḷ  được người Khmer hiện nay ở đồng bằng sông Cưủ Long gọi là  “cà ràng” Đây là vật dụng quen thuộc và rất cần thiết cuả cư dân sống ở vùng ven biển và sông rạch, trên nhà sàn hay trên ghe xuồng. Bếp ḷ gốm đă xuất hiện trong các di tích cư trú và cả trong mộ táng (với chức năng là đồ tuỳ táng) từ thời tiền sử ở lưu vực sông Vàm Cỏ- Đồng Nai và trở thành di vật đặc trưng cuả văn hóa Óc Eo. Hiện nay bếp ḷ gốm phổ biến ở nhiều nơi trong vùng Đông Nam Á.

 

    b/  Vật liệu xây dựng và đồ trang trí kiến trúc

 

Gạch  là vật liệu xây dựng. Các viên gạch: được trang trí bằng các h́nh sư tử, rắn mang bành, động vật một sừng và các động vật khác.   C̣n  phù điêu là vật liệu trang trí kiến trúc.     Cả gạch và phù điêu được làm  bằng đất nung.  Gạch và phù điêu là những di vật chủ yếu trong các di tích kiến trúc đền tháp của văn hóa Óc Eo

  
 

 

                  

  3/- Điêu Khắc: Tạc tượng  và Chạm trổ  trên đá và kim loại quư.

 

  a/  Tạc tượng

 

Tượng thờ Bàlamôn và Phật giáo  được  tạc bằng đá và bằng gỗ, một số ít bằng đồng, được t́m thấy trong nhiều di tích và rải rác trên khắp vùng Nam bộ cả miền Tây và miền Đông. Có những pho tượng Phật bằng gỗ khá lớn và độc đáo như sưu tập tượng gỗ ở di tích G̣ Tháp. Những hiện vật này thuộc  giai đoạn phát triển rực rỡ nhất cuả nghệ thuật điêu khắc  văn hóa Óc Eo  tương ứng với thời kỳ  Hindu giáo và Phật giáo  thịnh hành từ thế kỷ V đến thế kỷ VII. Phong cách điêu khắc vừa phản ánh rơ nguồn gốc ảnh hưởng từ nghệ thuật Ấn Độ, vừa thể hiện xu hướng bản điạ hóa. Truyền thống nghệ thuật này c̣n được duy tŕ và phát triển trong giai đoạn sau, từ thế kỷ VIII trở đi, mà nhiều nhà nghiên cứu tạm gọi là giai đoạn hậu Óc Eo.

                                                   Tượng Phật đá thế kỷ 6-7, Mỹ Phước Trung, Bến tre

  
 

 

     b/   Chạm trổ 

Đáng chú ư là các lá vàng dập nổi h́nh mặt người, chạm khắc tạo h́nh hoa văn trang trí . Cũng  có những con dấu và  nhẫn bằng vàng, bạc, hợp kim thiếc, bề mặt khắc h́nh người, động vật.      Ngoài ra c̣n Có một số  bia đá  chạm khắc  bằng  dạng chữ Phạn cổ (Brami ) thế kỷ V.

Chân đồng bằng đồng, h́nh người (thế kỷ IV - VI)

Giai đoạn phát triển rực rỡ nhất cuả nghệ thuật điêu khắc  (Tạc tượng, Chạm trổ )   là từ TK 5 đến TK7. Sự đa dạng về loại h́nh và h́nh thức thể hiện xu hướng hiện thực – bản điạ hóa các h́nh tượng linh thú, thần thoại, tôn giáo (Ấn Độ giáo và Phật giáo) mặc dù  chịu ảnh hưởng nghệ thuật Ấn Độ,. Truyền thống nghệ thuật tượng cổ ở Nam bộ c̣n được duy tŕ và phát triển trong giai đoạn sau, từ TK 8 trở đi mà nhiều nhà nghiên cưú tạm gọi là “giai đoạn hậu Óc Eo”..

 

 4/-  Kiến trúc

 

    a/   Đền tháp

Đền tháp được  xây  bằng gạch đá . Người  xưa  dùng kỹ thuật xây nền và tường gạch dày đặc  và  lắp ráp những phiến đá granit lớn bằng mộng, chốt. Vật liệu xây dựng gồm gỗ, gạch, đá.  Gỗ và đá là nguyên vật liệu cư dân bản điạ quen dùng từ thời tiền sử,    c̣n gạch là vật liệu mới do tiếp thu kỹ thuật cuả Ấn Độ từ đầu Công nguyên. Vật liệu đá có kích thước rất lớn, được lắp ghép-kết nối bằng kỹ thuật chốt

Đền tháp theo kiểu Ấn Độ có b́nh đồ h́nh vuông, nền móng dày đến hơn 1m xây bằng gạch, đất sét và đá sỏi để có thể chịu lực cuả công tŕnh đồ sộ bên trên

 b/   Nhà ở

 

Nhà ở th́ được làm  bằng gỗ hay xây dựng  bằng gạch  trên một  nền móng  vững chắc. Các toà nhà rộng hơn  th́ thường  xây  bằng gạch .

Nơi cư trú đất thấp th́ -cất nhà sàn bằng gỗ  trên các cọc  và -thực hiện một hệ thống kênh đào .   Dấu vết c̣n quan sát được trên hiện trường là  kênh đào tỏa rộng ở nhiều nơi trên đồng bằng châu thổ sông Cửu Long

 

    c/   Mộ táng

 

Mộ táng  được  xây  bằng gạch đá.    Đó là các huyệt mộ h́nh vuông, h́nh chữ nhật hay h́nh phễu, bên trên ốp gạch hay lát đá tạo thành bề mặt khá bằng phẳng. Các nhà khảo cổ học Việt đă phát hiện được trong các huyệt mộ có cát trắng lẫn nhiều hiện vật quư giá như các mảnh vàng chạm khắc những biểu tượng cuả Bàlamôn hay Phật giáo, đồ trang sức, một số đồ tuỳ táng khác

 

 5/ -   Luyện kim

 

   Việc khai quật hàng loạt di chỉ từ Đồng Nai tới Kiên Giang mang về hàng vạn hiện vật có giá trị, trong đó có nhiều hiện vật và nhiều đồ trang sức bằng vàng, bạc, thiếc, kim hoàn.   Khu vực c̣n những dấu tích cho thấy các khu sản xuất đồ nữ trang,   cho thấy các "h́nh khối" dùng để rót kim loại,   cho thấy nét tài hoa của thợ kim hoàn thể hiện rơ trên đồ trang sức.

 Các  hiện vật vàng y c̣n nguyên vẹn với những thiết kế đ̣i hỏi bàn tay khéo léo: ḱa  một chiếc ṿng tay xoáy trôn ốc ôm lấy cánh tay, một  chiếc nhẫn vàng mặt có dập chữ Phạn,  một chiếc nhẫn vàng được nạm thủy tinh màu, trông không khác một chiếc nhẫn nạm ngọc bích. Ḱa  có những lá vàng dập nổi h́nh mặt người    hoặc  chạm khắc bằng kỹ thuật  khắc miết tạo ra h́nh và chữ trên lá vàng.

 Xin chú ư Các  hiện vật hợp kim thiếc màu phổ biến th́  nguyên liệu và kỹ thuật sản xuất đến từ bán đảo Malaysia – khu vực có trữ lượng thiếc vào loại nhiều lớn thế giới và nghề truyền thống chế tạo đồ thiếc c̣n nổi tiếng đến ngày nay.

Sau  đây   xin   trưng  bày   một số   hiện vật    luyện kim  của văn hóa Óc Eo

           

Tiền bằng kim loại (thế kỷ III - VIII)                      Lá vàng dập nổi h́nh mặt người

 

            

                     Nhẫn vàng - Ảnh: Bảo tàng Lịch sử quốc gia cung cấp

 

 

 V-   Thương Mại và Giao lưu văn hóa

Các loại tiền, con dấu, con nêm.. dược phát hiện khi khai quật các hiện vật  của văn hóa Óc Eo  là dấu vết chỉ ra con đường vương quốc Phù Nam thông thương với nhiều nước qua Vịnh Thái Lan.

1-/  Thương Mại

 Vào thập niên 1920, Malleret đă dùng không ảnh phát hiện ra địa điểm Thương Mại của vương quốc Phù Nam.Vào ngày 10 tháng 2 năm 1944, ông bắt đầu đào các hố khai quật. phát hiện được các di vật và nền móng các công tŕnh chứng minh cho sự tồn tại của một địa điểm thương mại lớn mà các thư tịch của Trung Hoa đă từng miêu tả về vương quốc Phù Nam. Khu vực này rộng ước chừng 450 hécta. Óc Eo đă từng được nối bằng một kênh đào dài 90 kilômét về phía bắc với Angkor Borei, nơi có lẽ từng là thủ đô của vương quốc Phù Nam.

Phù Nam được biết đến trong lịch sử như một cường quốc thương nghiệp. Từ giữa thế kỷ thứ III - VI, Phù Nam khống chế nền thương nghiệp hàng hải ở Đông Nam Á   và bành trướng lănh thổ, đem quân đi chinh phục hơn "10 vương quốc làm phiên thuộc", trong đó có Lâm Ấp (Chiêm Thành).

Chính tư tưởng trọng Thương và chính sách bành trướng lănh thổ đă tạo ra nạn cát cứ, phân tán quyền lực đưa Phù Nam đến sự suy vong vào thế kỷ thứ VII.

  
   

  2/-Giao lưu văn hóa

Lư do quan trọng nhất cho sự thịnh vượng của Óc Eo là do vị trí của nó trên trục đường thương mại trên biển giữa một bên là bán đảo Mă Lai và Ấn Độ và bên  kia là sông Mê kông cùng với Trung Quốc

Văn hóa Óc Eo có những giao lưu văn hóa rộng lớn với

 a/ văn hóa Đông Sơn

  Hoa văn trang trí và hiện vật đồng kiểu tương tự như văn hóa Đông Sơn)

 

   b/-  văn hóa Ấn Độ

 

Văn hóa Óc Eo  chịu ảnh hưởng của nền Văn hóa Ấn Độ rất đậm nét, thể hiện qua kiến trúc, tín ngưỡng tôn giáo (Ấn Độ giáo, Phật giáo).   Khoa khảo cổ   t́m thấy các   tượng thuộc Ấn Độ giáo, Phật giáo, đồ trang sức, hoa văn chạm ch́m, con dấu, văn tự… Ấn Độ)

Nghệ thuật Phật giáo và Ấn Độ giáo đến đồng bằng sông Cửu Long thông qua giao lưu trao đổi các vật phẩm chủ yếu bằng đường biển, chúng góp phần làm giàu thêm văn hóa bản điạ và là một trong những động lực quan trọng thúc đẩy sự h́nh thành, phát triển các trung tâm tôn giáo- văn hóa- kinh tế- chính trị lớn ở vùng đất này trong những thế kỷ đầu Công nguyên

   c/ văn hóa thế giới Địa Trung Hải và Trung Đông

 (huy chương La Mă, hoa văn trang trí, h́nh chạm ch́m, tượng đồng, hạt chuỗi La Mă, h́nh tượng vua Ba Tư…)

 

  d/  văn hóa Trung Hoa

(mảnh gương đồng, tượng phật nhỏ).

 

  Kết luận

Sau hàng ngàn năm bị hoang phế bởi thiên nhiên (lũ lụt, sự bồi lấp cuả phù sa), bởi những nguyên nhân xă hội như chiến tranh, sự phá hoại vô thức cuả con người, dấu tích văn hoá Óc Eo chỉ c̣n là những phế tích và “các mảnh vụn” Nhưng nhờ vào các nhà khảo cổ  nghiên cứu  và khai quật   các hiện vật  mà diện mạo văn hoá Óc Eo ngày càng rơ nét, trong không gian từ lưu vực sông Hậu, sông Tiền đến lưu vực Vàm Cỏ – Đồng Nai.

Việc sưu tầm, lưu giữ, nghiên cứu và bảo tồn di tích- di vật văn hóa Óc Eo sẽ góp phần làm sáng tỏ quá tŕnh khai phá, mở mang và phát triển vùng đất Nam bộ một cách xác thực nhất. Nội hàm của Văn hóa Óc Eo chứa đựng những giá trị lớn về vật chất và tinh thần, có ư nghĩa quan trọng đối với công cuộc xây dựng và phát triển kinh tế- xă hội ngày nay ở Nam bộ- một vùng đất giàu tiềm năng

Nhân tiện   xin   mời  tham khảo các tài liệu dưới đây

1. Văn hóa Óc Eo và các văn hóa cổ ở đồng bằng sông Cửu Long. Sở Văn hóa Thông tin An Giang. Long Xuyên, 1984.
2.Văn hoá Óc Eo những khám phá mới. Lê Xuân Diệm – Đào Linh Côn – Vơ Sĩ Khải. NXB Khoa học xă hội, 1995.
3.Văn hoá đồng bằng Nam bộ (di tích kiến trúc cổ). Vơ Sĩ Khải. NXB Khoa học xă hội, 2003.
4.Nghệ thuật Phật giáo và Hindu giáo ở đồng bằng sông Cưủ Long trước Thế Kỷ 10. Lê thị Liên. Luận án TS Lịch sử.Viện Khảo cổ học, 2003.

  xin coi     video  1 :  Cỗ vật văn hóa Óc Eo                   

                 video  2 : Di tích văn hóa  Óc Eo cổ xưa

Người viết sưu tầm: Phạm  xuân Khuyến